βαπτιστήριο

Η λέξη προέρχεται μάλλον από το baptisterium, τη μεγάλη δηλαδή δεξαμενή του λουτρού των ρωμαϊκών κατοικιών, που χρησιμοποιήθηκε πιθανότατα στις αρχές του χριστιανισμού για την τέλεση του μυστηρίου της βάπτισης. Τα πρώτα οικοδομήματα, που χτίστηκαν ειδικά γι’ αυτό τον σκοπό, βρίσκονταν κοντά στις μεγάλες βασιλικές και επικοινωνούσαν με τον νάρθηκα ή το αίθριο, γιατί μόνο σε αυτούς τους χώρους του ναού επιτρεπόταν η είσοδος των αβάπτιστων. Το σχήμα των β. ήταν συνήθως περίκεντρο (ελληνικού σταυρού, τετράγωνο, κυκλικό ή oκταγωνικό) σύμφωνα με το εύχρηστο πρότυπο των ανάλογων κτιρίων των ρωμαϊκών θερμών και ειδικά των νυμφαίων, ή ακόμα επειδή το σχήμα αυτό εξασφάλιζε σε όλους τους βαπτιζόμενους θέση απόλυτης ισοτιμίας κατά την τέλεση του μυστηρίου. Τα β. καλύπτονται συνήθως με θόλο και ορισμένα έχουν περιφερικό κλίτος, μικρές αψίδες ή διάφορα δευτερεύοντα προσκτίσματα. Η διακόσμηση, ψηφιδωτή κατά κανόνα, αντλεί τα θέματά της από τον συμβολισμό της βάπτισης και από τα επεισόδια του βίου του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. Χαρακτηριστικές συμβολικές παραστάσεις είναι το ελάφι που πίνει νερό μέσα από έναν κάνθαρο, το περιστέρι, ο κενός θρόνος με τον σταυρό (η ετοιμασία), οι βλαστοί αμπέλου, τα παγόνια και άλλα. Το αρχαιότερο γνωστό β. βρίσκεται στην πόλη Δούρα-Εύρωπος της Συρίας (3ος αι.). Περίφημο και άριστα συντηρημένο είναι το β. της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη (6ος αι.), ο μέγας βαπτιστήρ, όπως το αποκαλούσαν οι Βυζαντινοί. Αρχιτεκτόνημα τετραγωνικό εξωτερικά και οκταγωνικό εσωτερικά, με αβαθή τρούλο, έχει μετατραπεί από το 1623 σε μαυσωλείο του Μουσταφά Α’. Στην κυρίως Ελλάδα σώζεται το αξιόλογο β. του ναού της Καταπολιανής στην Πάρο με σταυρική κολυμπήθρα, ενώ από τα πολλά άλλα των μεγάλων παλαιοχριστιανικών βασιλικών (Αίγινας, Νέας Αγχιάλου, Μήλου, Σάμου, Λέσβου κ.ά.) μόνο ίχνη βρέθηκαν στις ανασκαφές. Φημισμένα και μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας είναι στην Ιταλία το β. των Ορθοδόξων στη Ραβένα (5ος αι.), του Αγίου Ιωάννη στη Φλωρεντία (ορισμένοι υποστηρίζουν ότι το αρχικό του σχέδιο ανάγεται στην υστερορωμαϊκή εποχή και ότι οι μετατροπές και οι θαυμάσιες διακοσμήσεις του χρονολογούνται από τον 11o αι. και ύστερα), της Πίζα (1153), έργο του Ντιοτισλάβι, και της Πάρμα (περ. 1196-1216), έργο του Μπενεντέτο Αντέλαμι. Με την επικράτηση του νηπιοβαπτισμού σταμάτησε η ανέγερση β. και χρησιμοποιήθηκε η φορητή κολυμπήθρα που είναι σε χρήση έως σήμερα στο ορθόδοξο δόγμα. Στη Δύση, μετά τη δεύτερη πεντηκονταετία του 16ου αι., όταν καθιερώθηκε οριστικά η βάπτιση με ραντισμό, η κολυμπήθρα πήρε τη μορφή μικρής λεκάνης αγιάσματος και τοποθετήθηκε σε μια κόγχη, στην είσοδο της εκκλησίας. Το βαπτιστήριο του ναού της Καταπολιανής στην Πάρο ανήκει στην αρχική εκκλησία του 4ου αι. και διατηρεί τα χαρακτηριστικά των βαπτιστηρίων της εποχής, με τη σταυρική κολυμπήθρα στη μέση, τον τρούλο και τον άπλετο φωτισμό (φωτ. Ν. Κοντού). Το βαπτιστήριο στην Πίζα, επιβλητικό ρομανικό οικοδόμημα που άρχισε να ανεγείρεται το 1153 και τελείωσε τον 14o αι. με μια γοτθική μαρμάρινη προσθήκη. Το εσωτερικό του βαπτιστηρίου του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, με τις θαυμάσιες βυζαντινές ψηφιδωτές διακοσμήσεις του 14ου αι.

* * *

το (AM βαπτιστήριον) [βαπτίζω]

το μέρος του ναού όπου τελούνταν το μυστήριο του βαφτίσματος

αρχ.

ο τόπος για τον καθαρισμό του σώματος, το λουτρό.